Historia I kolonii WSM-ŻC na przestrzeni blisko 100 lat

Początki międzywojennej I kolonii

Pierwsze budynki Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej w ramach I kolonii na Żoliborzu powstały przy pl. Wilsona. Wybudowano tam łącznie 4 budynki wg projektu Bruna Zborowskiego. Projekt został zatwierdzony w październiku 1925 r. przez Inspekcję Budowlaną m. st. Warszawy, a 2 miesiące później rozpoczęto budowę. Każdy z budynków został opatrzony literą, co powtarzało się również w późniejszych koloniach WSM. Pierwszym budynkiem oddanym do zamieszkania był budynek C, który stanowił pierzeję pl. Wilsona. Dnia 9 stycznia 1927 r. oddano w nim pierwsze 28 mieszkań. Tego dnia miało miejsce uroczyste wręczenie kluczy do pierwszych mieszkań w obecności Prezydenta m. st Warszawy Władysława Jabłońskiego i ministra spraw wewnętrznych gen. Sławoja-Składkowskiego. Pozostałe 48 mieszkań w tym budynku ukończono kolejno w listopadzie 1927r., w czerwcu i w październiku 1928 r. Drugim budynkiem I kolonii był budynek A, którego linia zabudowy ciągnęła się wzdłuż ul. Tucholskiej. W nim znalazło się 27 mieszkań, zaś na dziedzińcu kolonii znajdowały się jeszcze dwa niewielkie budynki oznaczone jako B1 i B2 po 4 mieszkania w każdym.

Styl i charakter przestrzenny I kolonii

W kwartale ulic: Mickiewicza - Kniaźnina - Tucholskiej - Karpińskiego - Krasińskiego wraz z pl. Wilsona teren otrzymały łącznie 3 spółdzielnie. Od strony ul. Kniaźnina teren pozyskała Spółdzielnia Mieszkaniowa „Budowa” powołana przez nauczycieli szkół powszechnych, do których z czasem dołączyli lekarze i adwokaci. Za projekt kolonii tejże spółdzielni odpowiadał Stanisław Zalewski. Środek kwartału z pierzeją wzdłuż placu Wilsona była WSM, zaś od strony ul. Krasińskiego przy skrzyżowaniu z ul. Karpińskiego znajdowała się Spółdzielnia „Akord”. Układ przestrzenny był niezwykle nowoczesne, co było szalenie ważne, kiedy kilka lat po odzyskaniu niepodległości istotną kwestią było odejście od tzw. „studni” - ciasnych i ciemnych podwórek kamienic otoczonych oficynami. Jednocześnie architektura zarówno I kolonii WSM, Spółdzielni Mieszkaniowej „Budowa” oraz Spółdzielni Mieszkaniowej „Akord” zaprojektowane były w stylu historyzującym, odnoszącym się do stylu „dworkowego”.

Nie tylko mieszkania

Jednym z głównych postulatów w ramach których powstała Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa było „zaspakajanie wspólnemi siłami kulturalnych potrzeb członków”, co zawarto w statucie Spółdzielni. Jednym z najistotniejszych inicjatyw społecznych było powołanie Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy Lokatorów Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej pod nazwą „Szklane Domy”, którego siedziba mieściła się właśnie na terenie I kolonii. W budynku frontowym znajdował się Dom Społeczny ukończony w sierpniu 1928 r. W podziemiach Domu Społecznym można było znaleźć magiel, pralnię mechaniczną, suszarnię, kotłownię centralnego ogrzewania. Na parterze od strony placu mieściły się dwa sklepy (mięsny i ogólnospożywczy prowadzone przez WSS), a także jadalnia z bezalkoholową gospodo-świetlicą. Z kolei na pierwszym piętrze znajdowała się administracja kolonii, galeria, biblioteka z czytelnią, a także przedszkole. Przez pewien czas na kolonii mieściła się bursa dla młodych robotników, a potem Szkoła Powszechna Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci (RTPD) oraz Gimnazjum Koedukacyjne im. Bolesława Limanowskiego. Ponadto na I kolonii działał klub sportowy, chór, zespół żywego słowa, teatr amatorski dla dorosłych, teatrzyk amatorski dla dzieci, a także bank „Społem”.

Powstanie Warszawskie i pierwsze lata powojenne

I kolonia WSM wraz z budynkami Spółdzielni „Akord” uległy całkowitemu zniszczeniu w 1944 r. w trakcie Powstania Warszawskiego. Od 1945 r. spontanicznie zaczął powstawać bazar zwany „żoliborskim karcelakiem”, który początkowo powstał przed głównym wejściem do parku Żeromskiego. Z czasem bazar zaczął się rozrastać w kierunku Wisły. Po usunięciu ruin I kolonii bazar przeniósł się również na jej tereny, który funkcjonował tam do połowy lat 50. W późniejszych latach bazar został przeniesiony pod Halę Marymoncką.

Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa początkowo skupiła się na odbudowie pozostałych swoich kolonii, które nie były tak zniszczone jak kolonia I. Jednocześnie zaczęła budować XI, XII i XIII kolonię wzdłuż ul. Stołecznej. Teren I kolonii WSM i SM „Akord” został przejęty dekretem Bieruta. Od 1948 r. spółdzielnie zostały pozbawione możliwości projektowania i budowania nowych mieszkań. Nowe budownictwo mieszkaniowe postanowiono upaństwowić, za co odpowiadać od tej pory miał Zakład Osiedli Robotniczych (ZOR). W warszawskim tygodniku ilustrowanym „Stolica” nr 32 z dnia 13 sierpnia 1950 r. opublikowano artykuł pt. „Przeszłość i przyszłość pl. Wilsona” autorstwa Janusza Skarżyńskiego, który poddał krytyce założenie przestrzenne z okresu dwudziestolecia międzywojennego. Opublikowano też proponowany nowy schemat przestrzenny placu zaprojektowany w doktrynie socrealistycznej. Dotychczasowy pięciokątny plac zamierzano przekształcić w znacznie większy, asymetryczny, który miał się rozciągać wzdłuż ul. Krasińskiego w stronę ul. Karpińskiego. Wzdłuż ul. Tucholskiej na odcinku równoległym do ul. Krasińskiego miały powstać socrealistyczne gmachy, w których miała się znajdować Ubezpieczalnia Społeczna.

Ostatecznie koncepcja z 1950 r. nie powstała. W 1953 r. plac Wilsona zmienia nazwę na plac Komuny Paryskiej. Zaś w 1954 r. zaczęto realizację północnej ściany placu wg projektu inż. Kazimierza Thora i inż. Józefa Babicza z Dyrekcji Budowy Osiedli Robotniczych (DBOR).

Nowa I kolonia WSM od ZOR-u

W nowej kolonii mieszkalnej wg projektu K. Thora i J. Babicza miało znajdować się 230 mieszkań. Układ przestrzenny był zbliżony do przedwojennego, lecz same budynki powstały znacznie wyższe. Niegdyś 4-kondygnacyjny budynek zastąpiono 6-kondygnacyjnym. Nieco inną formę otrzymała pierzeja od strony ul. Tucholskiej. Nie odbudowano też dwóch budynków wewnątrz dziedzińca. W zamian na środku dziedzińca zaprojektowano salę widowiskową z kinem. Pierwotnie kino miało nazywać się „Komuna”, lecz ostatecznie nazwano je „Wisła”. Po tzw. „odwilży gomułkowskiej” spółdzielnie mieszkaniowe odzyskały prawo do budowy nowych mieszkań. WSM odkupiła od Stołecznej Rady Narodowej nowe budynki na rzecz swoich członków. I kolonia stała się o wiele większa od przedwojennej, nie tylko z racji na skalę budynków, ale także na fakt, że nowe budynki zajmowały tereny dawnej SM „Akord”, czyli do samej ul. Karpińskiego. Ze względu na fakt, że projekt kolonii powstawał w okresie socjalizmu realnego, a ukończono ją w czasach kiedy zerwano z tą doktryną w architekturze, elewacje budynki uproszczono względem pierwotnego założenia. Wszelkie detale na elewacji wynikały wyłącznie z konstrukcji budynku, natomiast z wszelkich dodatkowych ozdób zrezygnowano. Jedynymi detalami historyzującymi są elewację kina „Wisła”, które oddano do użytku w 1961 r.