Konserwator wydał decyzję w sprawie wpisu Zatrasia do rejestru zabytków

W tym artykule przeczytasz o:

• decyzji konserwatora w sprawie wpisania do rejestru zabytków Zatrasia;
• wyjątkowym miejscu, w którym powstało Osiedle Zatrasie;
• założeniach urbanistycznych historycznego zespołu budowlanego;
• ocenie konserwatora i uzasadnieniu wartości historycznych, artystycznych, naukowych i społecznych;
• obawach Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej i o przedstawionych wyjaśnieniach konserwatora po petycji Rady Osiedla. 

23 kwietnia Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków wydał decyzję nr 42/2025 r. w sprawie wpisania do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego historycznego zespołu budowlanego Osiedla WSM Zatrasie. Decyzja obejmuje ochronę obszaru znajdującego się w kwartale ulic Broniewskiego - Krasińskiego - Przasnyska - Elbląska wraz z zespołem budowlanym składającym się z 42 obiektów (37 budynków mieszkalnych, 2 budynki oświatowe, 2 budynki usługowo-handlowe i 1 budynek usługowy. Niniejsza decyzja dotyczy także nie wpisania do rejestru zabytków 7 stacji transformatorowych oraz 4 budynków garaży. Obecnie decyzja czeka na uprawomocnienie. Zgodnie z pouczeniem od niniejszej decyzji przysługuje stronom odwołanie do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w terminie 14 dni od doręczenia decyzji.

Powojenne osiedle wśród drzew przedwojennej kolonii

Osiedle WSM Zatrasie według projektu prof. arch. Jacka Nowickiego z zespołem, wzniesione zostało na terenie wybudowanej w latach 20. XX w. z inicjatywy Magistratu Warszawy Kolonii im. T. Kościuszki. Projekt przedwojennej kolonii wybudowanej u zbiegu ul. Przasnyskiej i Krasińskiego opracował prof. arch. Oskar Sosnkowski, gdzie  wzniesiono 16 domów wielorodzinnych oraz wykonano nasadzenia drzew. Kolonia została zniszczona w czasie lI wojny światowej, pozostałości po zabudowie rozebrano w latach 50. XX w., pozostawiając częściowo zachowaną roślinność. Jak czytamy w uzasadnieniu do decyzji konserwatora, projekt tzw. Żoliborza Zachodniego, na terenie którego znajduje się m.in. Osiedle WSM Zatrasie, realizowany był przez założoną w 1921 r. Warszawską Spółdzielnię Mieszkaniową. Po 1945 r. ukończono zabudowę na terenie Żoliborza (kolonie XI, XII, XIII) i przystąpiono do opracowania koncepcji nowych osiedli. Przystąpiono do zaprojektowania m.in. Serka Żoliborskiego, Sadów Żoliborskich, a także Zatrasia.

Zatrasie modernistyczną perłą powojennej architektury i urbanistyki Żoliborza

Ogólne założenia urbanistyczne Żoliborza Zachodniego opracowali absolwenci Politechniki Warszawskiej: Jacek Nowicki i Halina Skibniewska. Osiedle Zatrasie zaprojekowane zostało przez zespół w składzie: arch. Tadeusz Fiećko, Wacław Materski, Jerzy Osuchowski, arch. krajobrazu Wanda Staniewicz pod kierunkiem Jacka Nowickiego, przy wsparciu zespołu technicznego (Pracownia Architektoniczna nr 4).

Koncepcja projektowa osiedla wzniesionego przy trasie N-S została szczegółowo opisana przez Nowickiego w 1963 r. Miało ono stanowić samowystarczalną jednostkę mieszkaniową (sąsiedzką): „Zarówno wielkość osiedla, jak i jego wyraźne granice i wreszcie pełne wyposażenie w urządzenia społeczne umożliwiają traktowanie tego osiedla nie jako zespołu domów - ale jako pełnej jednostki urbanistycznej, zarazem przestrzennej i społecznej, zespołu budynków i zespołu ludzi związanychze sobą przez fakt bliskiego mieszkania, współużytkowania urządzeń gospodarczo-społecznych, wreszcie udział w pracy samorządowej" (J. Nowicki, Mieszkaniowe Osiedle Zatrasie, ,,Architektura",
1963, nr 3). Inspiracją dla Nowickiego była twórczość socjologa Clarence Perry'ego twórcy koncepcji ,,jednostki sąsiedzkiej" i arch. Clarence Stein'a propagatora koncepcji miast ogrodów.

Osiedle składać miało się z 8 kolonii z blokami mieszkalnymi o zróżnicowanej wysokości, uzupełnionych zabudową o charakterze społecznym (szkoła, świetlice, administracja)
oraz infrastrukturą o charakterze usługowym i kulturalnym (pawilony sklepowe, garaże, dom dla twórców, kino). Na terenie całego osiedla wykluczono ruch kołowy, miejsca postojowe zaprojektowano na jego obrzeżach, trasy komunikacji pieszej skoncentrowano od strony trasy N-S (w części wschodniej i zachodniej), przy której zlokalizowane miały być przystanki komunikacji miejskiej. Pewne ograniczenia narzuciła projektantom istniejąca na terenie przyszłego osiedla zieleń: „Bogata szata roślinna we wschodniej części terenu i działki na północy, choć stanowiące pewien ,,kapitał" dla przyszłych użytkowników, jednak utrudniają zarówno projektowanie, jak i realizację" (Nowicki, Mieszkaniowe Osiedle Zatrasie). Pomimo tych trudności dla każdej z 8 kolonii zaprojektowano place zabaw dla dzieci oraz wspólne dla całego osiedla tereny sportu osiedlowego i gier (boiska, urządzenia do gimnastyki). Opracowywany w latach 1960-1962 projekt Osiedla Zatrasie został nagrodzony przez Komitet Budownictwa, Urbanistyki i Architektury (1961). W latach późniejszych, budynek przy ul. Przasynskiej 14 otrzymał II nagrodę Mistera Warszawy.

Ocena konserwatora

Po przeanalizowaniu zebranego materiału dowodowego MWKZ stoi na stanowisku, iż historyczny zespół budowlany Osiedla WSM Zatrasie, zaprojektowany i wzniesiony w latach 1960-1972 wg proj. arch. Jacka Nowickiego z zespołem, obejmującego 42 obiekty posiada wartości historyczne, artystyczne i naukowe, uzasadniające objęcie go wpisem do rejestru zabytków nieruchomych, a jego trwałe zachowanie dla przyszłych pokoleń leży w interesie społecznym.

Wartość historyczna

Jak twierdzi konserwator zabytków, historyczny zespół budowlany Osiedla WSM Zatrasie stanowi przykład kompleksowo zaprojektowanego późnomodernistycznego osiedla mieszkaniowego o jednorodnej pod względem kompozycyjnym zabudowie, tworzącego powiązaną przestrzennie grupę budynków. Osiedle zostało wzniesione w latach 1962-1972 w ramach prowadzonej przez WSM zabudowy Żoliborza Zachodniego. Dokonywane w kolejnych latach zmiany i przekształcenia, w tym budowa nowych budynków (ul. Broniewskiego 9E, ul. Elbląska 14), rozbudowa szkoły o salę gimnastyczną na wewnętrznym dziedzińcu, termoizolacje ścian, wymiana stolarki okiennej i drzwiowej w niewielkim stopniu zmieniły pierwotną koncepcję zabudowy, osiedle zachowało w związku z tym unikalny charakter, w tym relacje widokowo-przestrzenne między budynkami oraz ich oryginalne gabaryty i bryłę.

Przedmiotowe osiedle stanowi świadectwo epoki późnego modernizmu, swoją koncepcją, strukturą i rozwiązaniami funkcjonalnymi i materiałowymi wpisując się w ówczesne tendencje architektoniczne oraz technologiczne, które nie są już obecnie stosowane. Osiedle należy do grupy zabytków powojennych, które odrzucając stosowaną dekadę wcześniej stylistykę socrealistyczną na rzecz modernistycznego minimalizmu i przemyślanej funkcjonalnej formy oraz łącząc tradycje przedwojenne z potrzebami współczesnego odbiorcy, stało się ważnym osiągnięciem architektonicznym w skali Warszawy.

Wartość historyczna osiedla wynika zarówno z tradycji miejsca, związanego przed 1945 r. z Kolonią im. T. Kościuszki, jak również z działalności budowlanej Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej, której początki łączą się z przedwojenną zabudową Żoliborza projektowaną przez zespoły architektów, m.in. Barbarę i Stanisława Brukalskich. Powojenna zabudowa tzw. Żoliborza Zachodniego powierzona została Jackowi Nowickiemu i Halinie Skibniewskiej, którzy określili zasadnicze koncepcje architektoniczne. Głównym projektantem Osiedla WSM Zatrasie został Jacek Nowicki, absolwent Politechniki Warszawskiej i uczeń Barbary Brukalskiej, który w swojej twórczości architektonicznej nawiązywał do koncepcji Clarence Perry'ego i Clarence Stein'a, co znalazło odzwierciedlenie w kompozycji i charakterze zabudowy osiedla przy trasie N-S. O tym, jak istotną realizacją było Osiedle Zatrasie w twórczości Nowickiego świadczą jego refleksje zawarte w publikacji „Jednostka sąsiedzka”.

Wartość artystyczna

Wartość artystyczna osiedla Zatrasie wynika z przyjętej koncepcji zabudowy, obejmującej kilka typów i wariantów bloków mieszkalnych oraz indywidualne projekty budynków oświatowych, pawilonów handlowych i budynku użytkowego (d. domu twórców). Jak podkreślał Nowicki „Budynki mieszkalne stanowią rezultat poszukiwań najkorzystniejszych układów komunikacji wewnętrznej i wysokości budynku dla określonej kategorii mieszkań" (J. Nowicki, Jednostka Sąsiedzka, Warszawa: 1971, s. 59). W rezultacie na terenie osiedla wzniesiono zarówno tzw. punktowce, stanowiące dominantę wizualną, jak niższe, wkomponowane w zieleń tzw. klatkowce. Wynikało to z przekonania,
iż „tylko zabudowa wyraźnie zróżnicowana wysokościowa ma szanse przy dość znacznej ilości tej zabudowy dać czytelny, możliwy do ogarnięcia przez widza fragment krajobrazu miasta" (J. Nowicki, Mieszkaniowe Osiedle Zatrasie, ,,Architektura", 1963, nr 3, s. 68). Elementem spajającym kompozycję było jednorodne opracowanie z czytelną konstrukcją żelbetową dzielącą elewacje na charakterystyczne segmenty. Pomimo termoizolacji w większości budynków ten sposób kształtowania pozostaje w dalszym ciągu czytelny.

O indywidualizmie projektu Nowickiego i twórczym podejściu świadczą m.in. wprowadzenie wyjść do ogrodu z lokali mieszkalnych oraz z sal szkolnych zaczerpnięte z architektury skandynawskiej, indywidualnie zaprojektowane wydłużone zadaszenia nad wejściami do klatek schodowych o metalowej lekkiej konstrukcji wspartej na słupach z drewnianym wykończeniem podniebienia, wprowadzenie narożnych balkonów oraz zewnętrznych klatek schodowych zabudowanych i otwartych (zewnętrzne kręcone klatki schodowe w tzw. domach dla samotnych), zróżnicowanie podziałów okiennych na elewacjach. Pomimo ograniczenia do 4 typów bloków mieszkalnych, dzięki wprowadzeniu kilku wariantów oraz przemyślanej lokalizacji i zróżnicowanych zestawów bloków segmentowych, uniknięto monotonii charakterystycznej dla licznych osiedli mieszkaniowych z tego okresu. Istotnym walorem artystycznym zespołu budowlanego Osiedla WSM Zatrasie są również czytelna kompozycja i zachowane relacje przestrzenne między zabudową podzieloną na 8 kolonii mieszkalnych oraz usytuowanymi w sercu osiedla budynkami o charakterze oświatowym: szkoty oraz przedszkola. Lokalizacja niskich pawilonów handlowych przy ciągach komunikacyjnych przy granicy osiedla pozwoliła na podkreślenie addycyjnej formy zabudowy z dominantą kilku 8- i 9- kondygnacyjnych punktowców stanowiących wizualną dominantę w środku osiedla.

Pomimo stosunkowo długiego czasu realizacji osiedla (1962-1972) oraz wprowadzonych zmian w stosunku do pierwotnego projektu, zachowano spójny charakter Osiedla WSM Zatrasie, które wyróżnia się w zabudowie Warszawy swoją indywidualną stylistyką i formą architektoniczną.

Wartość naukowa

Przedmiotowy zespół budowlany jest również nośnikiem wartości naukowych. Stanowi on przede wszystkim cenne źródło wiedzy na temat architektury późnomodernistycznej oraz praktycznej realizacji koncepcji tzw. jednostki sąsiedzkiej - samowystarczalnego osiedla integrującego mieszkańców dzięki wprowadzeniu na jej terenie obiektów realizujących podstawowe usługi (oświata, kultura, handel, wypoczynek). Jednocześnie zabudowa osiedla może być przedmiotem badań nad budownictwem mieszkaniowym realizowanym przez Warszawską Spółdzielnię Mieszkaniową w okresie powojennym, a szerzej także na terenie Warszawy czy Polski. Pomimo termoizolacji budynków,
która doprowadziła do przesłonięcia oryginalnego opracowania, zachowany materiał archiwalny oraz pojedyncze przykłady budynków pozwalają na analizę kompozycyjną, czepiącą z tradycji neoplastycznej.

Wartość społeczna

Ochrona Osiedla WSM Zatrasie leży w interesie społecznym - czytamy w uzasadnieniu.  Jak wskazano we wniosku organizacji społecznej Stowarzyszenie Żoliborzan z 22 czerwca 2020 r. ,,Osiedle Zatrasie jest realizacją unikalną - zastosowano tu współczesne zasady ekologii i funkcji osiedla mieszkaniowego zbliżonego do ideału, jest kontynuacją modernistycznych realizacji urbanistyki i architektury Żoliborza Historycznego w latach międzywojennych". Ponadto projekt osiedla zapewniał zachowanie terenów
zielonych, w tym „zintegrowane z budynkiem ogrody o różnych powierzchniach, będące dodatkową wartością wynikającą z koncepcji urbanistycznej osiedla". Tym samym Osiedle WSM Zatrasie stanowi przykład umiejętnego wprowadzenia terenów otwartych w środowisku mieszkalnym, jako elementu integrującego mieszkańców, ale również zapewniającym lepszy komfort oraz dystans między poszczególnymi blokami. Unikalność osiedla i jego koncepcji stanowi wartość nie tylko w kontekście architektonicznym, ale również społecznym.

Wpis do rejestru zabytków nie uniemożliwia prowadzenia remontów

W petycji przygotowanej przez Radę Osiedla Zatrasie zeszłęj kadencji  z dnia 26 marca b.r. podpisanej przez ponad 50 mieszkańców MWKZ wyjaśnił, iż wpis do rejestru zabytków nie uniemożliwia prowadzenia remontów, rewitalizacji lub modernizacji budynków oraz terenów zielonych. Wieloletnia praktyka konserwatorska pozwala stwierdzić, iż objęcie budynku ochroną konserwatorską pozwala na przeprowadzenie planowanych prac z poszanowaniem substancji zabytkowej i umożliwia wypracowanie rozwiązań dostosowanych do charakteru osiedla. Dowodem mogą być m.in. kolonie mieszkaniowe WSM znajdujące się na Żoliborza Historycznego - strefy ochrony konserwatorskiej (układ ulic i zabudowa), wpisanego do rejestru zabytków decyzją z dnia 30.09.1980 r. decyzja z dnia A-994. Dzięki wprowadzonej ochronie możliwa jest kontrola planowanych realizacji oraz dostosowanie ich formy do charakteru osiedla.