Kolejny budynek na Żoliborzu oficjalnie zabytkiem

Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków zdecydował o
wpisaniu do rejestru zabytków budynek dawnej Fabryki Sprawdzianów Państwowych
Wytwórni Uzbrojenia. To jeden z obiektów, który dziś zachowuje tożsamość
Żoliborza Południowego.

– Dawna Fabryka Sprawdzianów jest również materialnym
świadectwem działalności wojskowych zakładów przemysłowych, w tym laboratoriów
Państwowych Wytwórni Uzbrojenia, a tym samym polskiej myśli technicznej okresu
dwudziestolecia międzywojennego – uważa profesor Jakub Lewicki, Mazowiecki
Wojewódzki Konserwator Zabytków. 

Jako główne walory artystyczne budynku wymienia się
nawiązania do architektury rezydencjonalnej, które widoczne są „w sposobie
ukształtowania głównego budynku produkcyjnego” oraz układzie przestrzennym. Przed
głównym budynkiem znajduje się dziedziniec z owalnym podjazdem, a obok
niewielki budynek mieszkalny oraz portiernia. Oba obiekty wzorowane były na
założeniach charakterystycznych dla domu ogrodnika i dozorcy.

Czytaj też: „Defabryka”, miejsce innowacji, eksperymentów i sztuki

Całość otoczona jest „starannie zaprojektowane ogrodzenie z dekoracyjnie opracowaną bramą wjazdową.”

– Ranga zakładów podkreślona została poprzez towarzyszącą
jego uruchomieniu wizytację prezydenta Ignacego Mościckiego w 1926 r. O
wartości historycznej zespołu budowlanego świadczą również związane z nim
wydarzenia z okresu II wojny światowej upamiętnione m.in. za pomocą pomnika usytuowanego
na terenie posesji. Po 1945 roku fabryka kontynuowała swoją działalność jako
Instytut Mechaniki Precyzyjnej, koncentrując się na pracach
badawczo-teoretycznych, stając się w latach 50. XX w. wiodącym instytutem w
dziedzinie metaloznawstwa i obróbki cieplnej – wyjaśnia profesor Lewicki.

Od sprawdzianów do obróbki metali

Zespół budynków Państwowej Wytwórni Sprawdzianów wybudowano
w latach 1923-1925. Wówczas w sąsiedztwie stacjonował I Pułk Radiotelegraficzny
i znajdował się skład Zaopatrywania Służby Lądowej i wodnej.

Produkcja sprawdzianów ruszyła w 1926 roku.  W zakładzie produkowano m.in. mikromierze,
suwmiarki precyzyjne, gwintowniki szlifowane, uchwyty, przyrządy kreszerowe,
płytki miernicze typu Johansson, przeznaczone na potrzeby wojska polskiego, a
także na polski i zagraniczny rynek cywilny.

Przy Duchnickiej konstruowano również maszyny produkcyjne. –
W 1930 r. w zakładach rozpoczęto produkcję maszyn dla Polskiego Monopolu
Tytoniowego. Dzięki wąskiej specjalizacji w latach 30. XX w. fabryka zajmowała
czołowe miejsce w produkcji narzędzi i przyrządów pomiarowych w kraju –
przypomina MWKZ.

W trakcie II wojny światowej, fabrykę wykorzystywali Niemcy.
Pracowali w niej wówczas Polacy i jeńcy sowieccy, którzy polegli na terenie
zakładów. Produkowane narzędzia i części wywożono do III Rzeszy. Po wybuchu
powstania warszawskiego zakończono produkcję, a maszyny rozmontowano i
wywieziono do Niemiec wraz z częścią załogi.  

– Po 1945 r. Fabryka Sprawdzianów stała się częścią
Centralnego Zakładu Techniczno-Badawczego, a od 1948 r. zdecydowano o
przekazaniu fabryki na potrzeby Głównego Instytutu Mechaniki, poszerzając jej
obszar o teren między ul. Przasnyską a Powązkowską. Od 1951 r. instytut stał
się samodzielną jednostką naukowo-badawczą – przypomina profesor Jakub Lewicki.