Historia Żoliborza Magistrackiego. Jak miał wyglądać i co z niego pozostało?

W tym artykule przeczytasz o tym:

• gdzie znajdował się Żoliborz Magistracki?
• jak miało wyglądać Miejska Kolonia Drobnomieszkaniowa Magistratu?
• gdzie były baraki dla bezdomnych?
• w jakim stylu zaprojektowano osiedle?
• gdzie jeszcze można znaleźć analogiczne elementy?
• jak zagospodarowano teren po wojnie?

Architekci Antoni Jawornicki i Józef Jankowski byli autorami koncepcji układu urbanistycznego Żoliborza, w tym alei Wojska Polskiego, która całą szerokością miała przebić mury Cytadeli łącząc się z placem Gwardii. Z kolei drugi koniec alei miał być zakończony placem Grunwaldzkim - monumentalnym półokrągłym placem z promienistymi ulicami: Artylerii, Kawalerii, Lotnictwa, Marynarki i Piechoty. Nieparzysta strona alei Wojska Polskiego między ul. Felińskiego a projektowaną Stołeczną nie była długo zagospodarowana w przeciwieństwie do reszty pierzei alei. Powodem tego był fakt, że spora część terenu między aleją a obwodową linią kolejową zabudowana była barakami - tzw. Żoliborz „barakowy”. Baraki powstały pod koniec XIX wieku dla rosyjskich żołnierzy, które to w dwudziestoleciu międzywojennym przekazano Polskiemu Czerwonemu Krzyżowi. W barakach zamieszkali bezdomni i bezrobotni, którzy siali postrach w okolicy. W związku z powołanym przez Zarząd Miasta Komitet Rozbudowy w 1922 r. pierwszym kompleksem architektonicznym akcji mieszkaniowej było Miejskie Osiedle Drobnomieszkaniowe Magistratu, które mogło powstać dopiero po 1925 r. Wcześniej Magistrat zajmował się wyłącznie budową obiektów użyteczności publicznej. Sporadycznie wznoszono domy mieszkalne dla pracowników administracji publicznej. Przełomem była uchwała o rozbudowie miast z kwietnia 1925 r. Pozwoliła ona na powzięcie kredytów państwowych, a także przekazać władzę wykonawczą Komitetowi Rozbudowy jako urzędowi miejskiemu podlegającemu Magistratowi. Kredytów udzielił Bank Gospodarstwa Krajowego.

Początki powstania miejskiego osiedla

Celem inwestycji było dostarczenie „tanich mieszkań dla warstw niezamożnych ludności bezdomnej”. Do realizacji tego zadania wybrano Żoliborz. W 1925 r. Komitet wystąpił o przydział gruntu przy al. Wojska Polskiego, gdzie występowały dogodne warunki zakupu, częściowo zrealizowanym wówczas uzbrojeniem terenu oraz możliwością swobodnego projektowania. Do realizacji projektu nowego osiedla zaproszono wspomnianych wcześniej architektów - urbanistów Antoniego Jawornickiego i Józefa Jankowskiego, a także Wacława Wekera. Projektowanie Miejskiego Osiedla Drobnomieszkaniowego rozpoczęto jeszcze w tym samym roku i ukończono w roku następnym. Z kolei latem 1927 r. rozpoczęto realizację kompleksu.

Nowe osiedle miało składać się z 16 budynków zlokalizowanych w kwartale al. Wojska Polskiego - Rokitny (późniejsza Szenwalda - dziś Bitwy pod Rokitną) - Lisa-Kuli - Obertyńskiej - Orszańskiej. Obecnie ul. Lisa-Kuli znajduje się wyłącznie na odcinku między ul. Czarnieckiego a ul. Felińskiego. Docelowo ulica ta miała przebiegać wzdłuż budynku dzisiejszego I Liceum Ogólnokształcącego im. Limanowskiego (d. Poniatówka). Stąd też wynika taki układ budynku szkoły. Obecnie teren szkoły rozciąga się aż do ul. Gen. Zajączka. Z kolei ul. Obertyńska i Orszańska były wyłącznie ulicami projektowanymi.

Parcela o nieregularnym kształcie sześcioboku posiadała powierzchnię 32 000 mkw. W ramach zaprojektowanego zespołu budowlanego przewidziano w większości budynki 4-kondygnacyjne, wśród których 10 z nich zaplanowano w układzie liniowym w osi północ-południe. Konwencjonalnie w projekcie usytuowano tylko 5 domów. Przy al. Wojska Polskiego zaprojektowano symetryczny front zabudowy, na który składać się miały 2 skrajne domy mieszkalne i nieco wyższy od nich Dom Ludowy w samym środku. Między Domem Ludowym a skrajnymi domami usytuowanych pierzeją, znajdować się miały po 2 domy w układzie liniowym usytuowanymi ścianą szczytową z każdej strony. Oprócz Domu Ludowego, który miał pełnić ważną funkcję społeczną na osiedlu, zaprojektowano także kompleks żłobko-przedszkolny autorstwa arch. Stanisława Piotrowskiego.

Co łączy Osiedle Magistrackie z gmachem ministerialnym przy al. Szucha?

Najbardziej charakterystycznym budynkiem miał być wieżowiec na planie „iksa”. Warto zauważyć, że ten dość imponujący jak na II połowę lat 20. budynek stanowiący dominantę dla całego zespołu jest bardzo podobny do innego projektu autorstwa Jawornickiego i Jankowskiego. Obaj architekci wzięli udział w konkursie na zaprojektowanie gmachu Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Ostatecznie w konkursie wygrał inny projekt - autorstwa Zdzisława Mączeńskiego, który został zrealizowany. Obecnie mieści się tam Ministerstwo Edukacji Narodowej (al. Szucha 25).

Przyglądając się koncepcji Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego austorstwa Antoniego Jawornickiego i Józefa Jankowskiego, możemy zauważyć, że w centralnej części znajduje się bardzo podobny wieżowiec na planie „iksa”. Trzonem budynku był wielościan z podstawą zbliżoną do ośmiokąta, składający się z 12-kondygnacji, od którego symetrycznie odchodziły cztery skrzydła kończące się na 8-kondygnacji. Z kolei żoliborski „iks” miał w podstawie ośmiokąt foremny, a sam budynek prawdpodobnie miał mieć 8 lub 9-kondygnacji.

Styl architektoniczny osiedla

Całe Miejskie Osiedle Drobnomieszkaniowe Magistratu miało posiadać 691 mieszkań. Przeważać miały mieszkania 2 i 1/2 izbowe (430 mieszkań). Do 1929 r. udało się zrealizować tylko 3 spośród 16 budynków zaprojektowanego zespołu. Najbardziej charakterystycznym budynkiem jest budynek nr 1 (al. Wojska Polskiego 29) zaprojektowany przez Jawornickiego. Mimo masywności i braku zdobień elewacji, można zauważyć tam wnęki podkreślone łukami gotyckimi (podkreślające okna klatek schodowych czy też podcienia z loggiami, a także trójkątne wykusze, dające ciekawy efekt światłocienia na fasadzie budynku. Podobne łuki gotyckie możemy znależć na elewacji Szpitala Praskiego, również autostwa Jawornickiego. Szpital miał stanowić tylko część założenia przestrzennego wokół pl. Św. Floriana (dziś pl. Weteranów 1863 r.).

Ponadto uwagę zwracają także strefy wejściowe do budynku zwieńczone portalem w kształcie trójkąta równoramiennego z bulają lub okienkiem w kształcie karo. Architektura budynku nawiązuje do nurtu ekspresjonizmu poprzedzającego funkcjonalizm w architekurze wczesnomodernistycznej. Ekspresjonizm z podobnymi detalami architektonicznymi był szczególnie popularny w Niemczech i w Austrii. Przykładami takich osiedli są Kolonia Urzędnicza Neukölln w Berlinie jak i wiele osiedli z II połowy lat 20. XX w. w Wiedniu. Budynek a w zasadzie dwa budynki połączone na planie litery L stanowią narożnik przy skrzyżowaniu al. Wojska Polskiego i dzisiejszej ul. Bitwy pod Rokitną. Wejścia do budynków znajdują się od strony dziedzińca, lecz od strony al. Wojska Polskiego znajdują się dwa dodatkowe wejścia do klatek schodowych, a także wejścia do dwóch lokali usługowych. Z kolei od ul. Bitwy pod Rokitną znajduje się przejście dziedzińca, a także jeden lokal użytkowy.

Budynek nr 2 zaprojektował Józef Jankowski.  Utrzymany jest również w stylistyce ekspresjonizmu, lecz z uwagi na uboższą elewację, ma już pewne nawiązania do funkcjonalizmu. Pierwotnie pasy międzyokienne wykończone były cegłą klinkierową nadającą kontrakstu ścianom budynku. Po wojnie elewację całkowicie pokryto tynkiem. Pierwotnie budynek miał 5 segmentów (5 klatek schodowych). Zgodnie z założeniami projektowymi miał on być połączony z kolejnymi domami tworząc układ na planie litery „U”. Budynek ten miał być skrzydłem względem prostopadłego budynku usytuowanego pierzeją do niezrealizowanego odcinka ul. Lisa-Kuli. Ze względu na wielki kryzys gospodarczy, nie rozpoczęto budowy kolejnych budynków, natomiast jeszcze przed 1935 r. dobudowano dodatkowy segment w celu wyrównania budynku względem długości pierwszego, co wykluczyło dalszą rozbudowę. Z kolei budynek nr 3 autostwa Wacława Wekera ma podobną architekturę jak nr 2, niemniej posiada większe przeszklenia i wydaje się optycznie „lżejszy”. Pierwotnie budynek posiadał 6 klatek. Po wojnie dobudowano dodatkowy segment, a także wybudowano ul. Or-Ota, względem której blok projektu Wacława Wekkera stanowił pierzeję dla nowej ulicy. W latach powojennych zmieniono także elewację, zakrywając ceglane pasy międzyokienne. Podczas remontu elewacji w 2018 r. odkryto elementy ceglane, przywracając przedwojenny charakter budynku.

Ekspresjonizm jest za stylem przejściowym między secesją a modernizmem. W jego stylistyce można zauważyć wiele nawiązań do stylu Art Deco.

Dalsze zagospodarowanie w powojennej rzeczywistości

Na początku lat 60. Stołeczna Rada Narodowa realizuje nową sieć ulic między al. Wojska Polskiego a obwodową linią kolejową. Przedłużona zostaje ul. Gen. Zajączka, powstaje ul. Or-Ota, Sokolicz (obecnie ks. Boguckiego). Rydygiera i Gołębiowskiego. W miejscu, gdzie miało być serce Żoliborza Magistrackiego wybudowana została szkoła podstawowa „tysiąclatka”, której pierwotnie patronem był Lucjan Szenwald, a obecnie Artur Oppman ps. „Or-Ot”. Szkołę zaprojektował Mieczysław Gliszyński oraz Tadeusz Jankowski. Budynek był powtórzony także w wielu innych miastach Polski, m.in. w Sieradzu. Pozostały teren zajmują bloki Żoliborza Południowego, potocznie zwanego „osiedlem czekoladowym” zaprojektowanym przez Bogusława Karczewskiego wybudowane przez Warszawską Spółdzielnię Mieszkaniową (WSM Żoliborz II). 

• Jarosław Zieliński, Tomasz Pawłowski "Żoliborz. Przewodnik Historyczny", Rosner i Wspólnicy, Warszawa 2008;
• Łukasz Heyman, "Nowy Żoliborz 1918-1939", Instytut Sztuki PAN, Ossolineum, Wrocław 1976;
• Monika Piwowar, Michał Krasucki, Monika Powalisz, "Żol. Ilustrowany atlas architektury Żoliborza" Centrum Architektury, Warszawa 2014;
• "Architektura i Bucownictwo 1927 nr 7;
• "Architektura i Budownictwo" 1928 nr 3