Fort Sokolnickiego kojarzymy obecnie przede wszystkim z centrum kulturalno-gastronomicznym. Jednak już pierwsze spojrzenie na osobliwą konstrukcję tego obiektu, czerwone ceglane mury i otaczające wały, kieruje myśl w stronę bardziej odległej historii.
Fort powstał w połowie XIX wieku, na przedpolu Cytadeli, wysunięty przed jej obrys o 500 metrów, jako jej uzupełnienie i wzmocnienie. Wzniesiono go w latach 1849–1851 i rozbudowano w latach 1864-1874. Był jednym z sześciu obiektów fortyfikacji pierścienia zewnętrznego otaczających Twierdzę Aleksandrowską. W czasach zaboru rosyjskiego nosił nazwę Fort Siergieja.
Ten artykuł czytasz w ramach bezpłatnego dostępu do wybranych treści. Jeśli chcesz zyskać dostęp do wszystkich artykułów, wykup prenumeratę.
Po przejęciu Cytadeli i otaczających ją fortów przez Wojsko Polskie nazwę zmieniono. Patronem fortu stał się Michał Sokolnicki, generał z czasów Insurekcji Kościuszkowskiej, Legionów Polskich i Księstwa Warszawskiego.
W latach międzywojennych teren fortu oraz jego zabudowania zostały włączone w obszar tworzonego właśnie wówczas parku Żeromskiego. Zachowały się one do czasów współczesnych i obecnie wykorzystywane są jako kawiarnie, kompleks widowiskowo-restauracyjny i ośrodek edukacyjny dla dzieci. Pozostałości wałów ziemnych wkomponowano w układ parku. Szczególną rolę pełnił Fort Sokolnickiego pod koniec II wojny światowej.
1 września 1944 r. rozpoczął w nim działalność szpital polowy. O jego istnieniu w Forcie przypomina tablica umieszczona przy bramie od strony ulicy Czarnieckiego. Przeniesiono tu rannych ze szpitali na Krechowieckiej oraz Śmiałej. Zorganizowano salę operacyjną i pomieszczenie dla ciężko rannych. W przepełnionym Forcie udało się umieścić 400 rannych.
30 września 1944 r do Fortu wkroczyli Niemcy. Początkowo zachowywali się agresywnie i brutalnie. W szpitalu znajdowali się także ranni żołnierze niemieccy. Podkreślili oni dobre traktowanie i opiekę ze strony polskiego personelu. Dzięki ich interwencji nie doszło do tragicznych wydarzeń aż do momentu ewakuacji szpitala. Wszystkich ciężko rannych wywieziono do szpitali w Tworkach i Pruszkowie. Udało się też zdobyć transport na załadowanie całego wyposażenia szpitalnego, które wspomogło szpitale podwarszawskie.
Od 3 października zaczęła się ewakuacja szpitala samochodami ciężarowymi i sanitarkami. Do każdego transportu dołączył także personel sanitarny. Wśród “chorych” znajdowali się również powstańcy, młodzi chłopcy i dziewczęta, którym zrobiono fałszywe opatrunki gipsowe, oznakowane opisami rzekomych obrażeń. W latach powojennych w Forcie mieściła się siedziba Archiwum Akt Nowych. Od 1975 roku do Fortu wróciło Wojsko Polskie, które zajmowało go także
w latach międzywojennych. Usytuowano tam Centralne Archiwum Wojskowe.
Pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku Wojsko Polskie rozpoczęło proces opuszczania fortu, natomiast władze samorządowe zaczęły starania o jego przejęcie. Ostatecznie po 1997 r. fort został przekazany Agencji Mienia Wojskowego, która wystawiła go na sprzedaż. Cały teren wraz z zabudowaniami w roku 2003 kupiła Dzielnica Żoliborz. Fort nadawał się wyłącznie do remontu. Po kilku latach perturbacji finansowych i prawnych, w roku 2009 remont wreszcie ruszył
i został zakończony ostatecznie w 2012 roku.
Projekt budowlany Fortu wykonało biuro projektowe Barysz Point Line z siedzibą w Tychach. Wykonawcą
rewitalizacji Fortu Sokolnickiego była firma PBM Południe. Nowym gospodarzem terenu zostało konsorcjum Nowy Fort Sokolnickiego. Obecnie obiekt funkcjonuje jako Centrum Sztuki FORT Sokolnickiego.
Liliana Kołłątaj
Przewodniczka warszawska, pilotka wycieczek, dziennikarka, prelegentka, autorka i redaktorka portali i stron internetowych o tematyce varsavianistycznej i turystycznej, inicjatorka i koordynatorka Klubu Globtrotera Warszawa.
