Powązki Wojskowe

Listopad to taki miesiąc, że odruchowo kojarzy się go z cmentarzami. A na hasło „cmentarze”, automatycznie przychodzą na myśl Powązki. Jako kompeks cmentarzy, znane są wielu Polakom, niekoniecznie z Warszawy i Mazowsza.

Skojarzenia jednak trochę się rozbiegają. Jedni bardziej łączą ten rejon z tzw. Starymi Powązkami, inni z tzw. Cmentarzem Wojskowym, a jeszcze inni myślą o całej „dzielnicy” cmentarzy. Bez wątpienia obydwie nekropolie godne są uwagi.

Stare Powązki obecnie, według podziału administracyjnego, znajdują się jednak w dzielnicy Wola, więc na razie nie będziemy się nimi zajmować, choć niewykluczone, że kiedyś trafią na łamy Gazety, jako że miejsce to bardzo mocno związane jest z Żoliborzem.

Zajmiemy się drugim Cmentarzem Powązkowskim – Wojskowym. Jest nie mniej znany, wcale niemały i także już dość zabytkowy.

Cmentarz Powązkowski Wojskowy mieści się przy Powązkowskiej 43/45. Powstał w roku 1912. Jego obecny obszar to 24 hektary.

Jednak zanim umiejscowiono tu cmentarz, najpierw – już w XV w. – istniała tu wiejska osada, a potem – w II połowie XVIII w. – fragment obecnego cmentarza zajmowała posiadłość Izabeli z Flemingów Czartoryskiej, a dokładnie: część jej parku romantycznego. Park uległ zniszczeniu podczas Insurekcji Kościuszkowskiej.

Pierwsze pochówki na tym terenie, jeszcze przed założeniem cmentarza, odbyły się podczas powstania listopadowego 1830 roku – pochowano tu poległych powstańców.

Cmentarz oficjalnie założono w roku 1912, z przeznaczeniem na groby wojskowe. Status wojskowy cmentarz zmienił w roku 1964, gdy gospodarzem i właścicielem stały się władze Warszawy. Zaczęła wtedy funkcjonować nazwa Cmentarz Komunalny dawniej Wojskowy.

Od roku 1998 Rada Miasta przywróciła poprzednią nazwę. I choć nadal odbywają się tam pochówki cywilne, obecnie używa się nazwy Powązki Wojskowe.

Ta nekropolia to dzieje Warszawy i Polski ostatnich dwustu lat w skrócie. To dramatyczna lekcja historii, mierzonej krzyżami na żołnierskich cmentarnych kwaterach.

Kwatery poległych i zamordowanych przez okupantów podzielono według wydarzeń – powstańcy styczniowi, wojna roku 1920, zesłańcy sybirscy, żołnierze I wojny światowej, kwatera katyńska, ofiary Ponar i obozów pracy, żołnierze Września, polskie Siły Zbrojne na Zachodzie, kwatera 50 powieszonych, Szare Szeregi, Powstanie Warszawskie i rok 1944, styczeń 1945… i wiele innych.

Duży obszar cmentarza zajmują kwatery Powstania Warszawskiego, usytuowane w centralnej części cmentarza, na zachód od głównej alei, podzielone według zgrupowań, pułków, batalionów, oddziałów. Znajdziemy tam m.in. żołnierzy zgrupowań Żywiciel, Obroża, Kryska, pułku Baszta, batalionów Gozdawa, Chrobry, Parasol, Miotła… Wśród pojedynczych grobów, nieopodal kwatery Szarych Szeregów, natrafimy także na grób Barbary i Kamila Baczyńskich.

Osobny fragment to pierwsza Aleja Zasłużonych, gdzie w czasach PRL-u chowano dygnitarzy politycznych. Tak się składa, że do dziś jest to główna aleja cmentarza. Znajdziemy tam groby, a nawet grobowce, m.in. Karola Świerczewskiego, Władysława Gomułki, Bolesława Bieruta, Mariana Spychalskiego.

W późniejszych latach powstały kolejne aleje zasłużonych. Obecnie takich jest kilka, w różnych częściach cmentarza, aleje profesorów, literatów, aktorów, sportowców, lotników.

Spacerując po cmentarzu, znajdziemy na nagrobkach nazwiska znanych literatów, dziennikarzy, piłkarzy, olimpijczyków, aktorów, reżyserów, muzyków, rzeźbiarzy, architektów, itp. Tu pochowani są, między innymi, Zofia Nałkowska, Julian Tuwim, Magdalena Samozwaniec, Tadeusz Borowski, Konstanty Ildefons Gałczyński, Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy, Jacek Kaczmarski, Xawery Dunikowski, Jan Knothe, Tadeusz Kotarbiński, Julian Krzyżanowski, Władysław Kopaliński, Zbigniew Religa, Otto Axer, Witold Filler, Tadeusz Łomnicki, Zbigniew Zapasiewicz, Elżbieta Czyżewska, Stanisław Mikulski, Gustaw Lutkiewicz, Andrzej Kopiczyński, Kazimierz Deyna, Kazimierz Górski, Władysław Komar, Jan Ciszewski, Tomasz Hopfer, Lucjan Kydryński, Grzegorz Miecugow. Znane nazwiska można by wymieniać niemal w nieskończoność.

Po katastrofie lotniczej „Kopernika” we wschodniej części cmentarza złożono szczątki poległych. Obecnie, nieopodal usytuowane zostały groby i pomnik ofiar katastrofy smoleńskiej. Teraz o całym tym rejonie zwyczajowo mówi się „Aleja Lotników”.

Na Powązkach Wojskowych spoczęli także działacze społeczni – jak Marek Kotański, i reprezentanci opozycji demokratycznej – Leszek Kołakowski, Bronisław Geremek, Jacek Kuroń, a także Ryszard Kukliński.

Szczególne miejsce to tzw. Łączka, oznaczona obecnie na planie cmentarza jako Kwatera „Ł“. Tu, niemal pod samym murem ograniczającym nekropolię od strony Woli, w miejscu najbardziej odległym od głównej bramy, w ścisłej tajemnicy i bez szacunku należnego zmarłym, spoczęły ofiary terroru stalinowskiego. Obecnie wciąż trwają tam ekshumacje i próby identyfikacji zwłok.

Osobliwością cmentarza jest zachowana kwatera dziecięca z początku XX wieku, to jednocześnie jedne z najstarszych, oryginalnych grobów.

Długo by jeszcze można wymieniać. Warto dodać, że zarówno poszczególne groby, jak i całe kwatery, projektowane były i wykonane przez znakomitych architektów i rzeźbiarzy. Dlatego też Wojskowe Powązki w wielu miejscach „konkurują” ze Starymi Powązkami pod względem nie tylko historycznym, ale także artystycznym. Niewątpliwie jest to jedno z najbardziej zapadających w pamięć miejsc stolicy, ze wszech miar warte odwiedzenia.

—

Zainteresowanych historią cmentarza i bardziej szczegółowymi informacjami zapraszam na spacer z przewodnikiem: POWĄZKI WOJSKOWE – BOCZNYMI ALEJKAMI, który poprowadzę 12.11., w niedzielę, o godz. 11.00. Spacer rozpocznie się przy Bramie Głównej i potrwa około dwóch godzin.