Plac Lelewela

Plac Joachima Lelewela to bez wątpienia najbardziej zielony plac Żoliborza. Powstał pod koniec lat 20. XX wieku, jako część bardzo ambitnego projektu panoramicznego zagospodarowania Skarpy Warszawskiej na pograniczu Żoliborza i Marymontu.

Patronem placu jest Joachim Lelewel – jeden z najwybitniejszych uczonych czasów polskiego Oświecenia; profesor Liceum Krzemienieckiego, Uniwersytetu Wileńskiego i Uniwersytetu Warszawskiego, poseł na sejm Królestwa Polskiego; historyk, bibliograf, slawista, numizmatyk, heraldyk i działacz polityczny przełomu XVIII i XIX w.

Plac ten to w rzeczywistości park z alejkami spacerowymi, placem zabaw oraz urządzeniami sportowymi, powstałymi dzięki staraniom grupy inicjatywnej „Plac Lelewela”. Od południa zamyka go skarpa, z ulicą Krechowiecką i Skwerem Igora Newerlego, a od północy granicę stanowi osiedle willowe, którego domy jako jedyne mają w adresie Plac Lelewela.

Pierwsze budynki powstały tu w roku 1929. Stawiało je przedsiębiorstwo „Zjednoczeni Inżynierowie”, założone przez architekta Mariana Woysława, a zleceniodawcą była Urzędnicza Spółdzielnia Mieszkaniowa „Wspólna Praca”.

Pierwsze domy ukończono w 1933 roku i zaczęto je sprzedawać na bardzo dogodnych warunkach kredytowych – 7% w 47 ratach płatnych co pół roku, czyli ostatnie płatności przewidywane były aż na rok 1956. Na placu miały powstać baseny i korty tenisowe. Jak łatwo się domyślić, realizacji tych planów przeszkodziła II wojna światowa. Współczesne działania nawiązują do tych pomysłów obecnością placu sportowego i ogródka aktywności dla dzieci oraz zimową, już powojenną, tradycją saneczkowania, na czym się da, na skarpie nad placem.

Budowa domów mieszkalnych trwała jednak nieprzerwanie i pod koniec lat trzydziestych okolice Placu Lelewela otaczało już kilka osiedli małych spółdzielni mieszkaniowych.

Znaczną część mieszkańców tej okolicy stanowili oficerowie i podoficerowie policji państwowej. Toteż, w kontynuacji do tworzenia nazw typu Żoliborz Oficerski czy Żoliborz Urzędniczy, rejon ten zyskał przydomek Żoliborza Granatowego, oczywiście od koloru umundurowania przedwojennej policji. O Żoliborzu Granatowym pisałam już w Gazecie, więc nie będę się tu powtarzać.

Ambitne plany nie kończyły się na sferze sportowo-rekreacyjnej. Plac figurował jako jeden z centralnych i zwrotnych punktów szerszego założenia urbanistycznego. Wpisywał się w projekt osi widokowej, która zaczynać miała się u początku ulicy Krechowieckiej, przy Domu Kultury, tam gdzie obecnie Teatr Komedia, a kończyć aż nad Wisłą, na Kępie Potockiej. Główną aleję – ulicę Krechowiecką – miały przecinać łukowate uliczki. Plac Lelewela, z którego ulice wychodziły promieniście, miał być jednym z dwóch amfiteatralnych punktów panoramicznych na tej, a raczej na tych osiach widokowych. Bowiem właśnie na Placu Lelewela następował zwrot prawie o 90 stopni i linia widokowa wyznaczona przez ulicę Krechowiecką rozdwajała się. Na wprost biegła ulicą Modrzejewskiej i kończyła się hen, na obfitującym w drzewa horyzoncie (który później zajęły kominy elektrociepłowni Żerań i bloki Marymontu z lat siedemdziesiątych). Z boku placu zaś tworzyło się przedłużenie linii widokowej, która przechodząc w prawo w ulice Żółkowskich i Bohomolca, biegła aż do Wisły, do fragmentu wiślanego tarasu zwanego wówczas Kępą Sopocką (obecnie cały rejon nosi jedną nazwę – Kępa Potocka). Tam powstać miał Park Moniuszki, z półkolistymi alejkami, tworzącymi amfiteatralne zamknięcie całego układu urbanistycznego.

Całość tego projektu komponowała się z koncepcją placów i alej Żoliborza, co doskonale widać na przedwojennych mapach.

Z przedwojennej koncepcji ostało się do dziś kilka półkolistych uliczek i zaskakująco szeroka ulica Krechowiecka, tak gęsto obecnie obsadzona kasztanowcami i bzami, że kompletnie przestała spełniać rolę panoramicznej osi widokowej. I tak szeroka, że jej środek w roku 2015 uzyskał nawet odrębną nazwę – Skwer Igora Newerlego.