13A jest także jedenasta, trzynasta… Nietypowe jak na Warszawę nazwy osiedli, bardziej pasowałyby w Paryżu.
Tak oznaczono tereny pomiędzy ulicami Krasińskiego, Słowackiego i Placem Wilsona, zamknięte współcześnie od zachodu ulicą Popiełuszki. Obecnie określa się jako Żoliborz Centralny i Żoliborz Spółdzielczy. To tu w 1925 roku wystartowała z pierwszą budową Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa. I chociaż WSM, wciąż największa warszawska spółdzielnia budowlana, stawia teraz domy w całej Warszawie, nadal kojarzy się ją z Żoliborzem, który powstał w dużej części jako efekt jej działań.
Ale dlaczego: kolonie, a nie po prostu: osiedla?
Koloniami nazywano zespoły mieszkaniowe budowane według projektu jednego architekta lub zespołu. W kolonii mogło stać kilku budynków, mógł być tylko jeden, zawsze miały one wewnętrzny dziedziniec, oczywiście pełen zieleni, o którą dbano od samego początku, już na etapie projektu.
Pierwszy budynek I kolonii powstał przy placu Wilsona 2. Do września 1939 roku zbudowano w sumie IX kolonii mieszkaniowych. Oprócz mieszkań zbudowano również centralną kotłownię, pralnię, łaźnię.
WSM oprócz budowy mieszkań prowadziła także działalność kulturalną, oświatową i społeczną, w ramach Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy Lokatorów WSM „Szklane Domy”. Już z I kolonią osiedla WSM-owskiego powstał Dom Społeczny, gdzie urządzono salę zebrań mieszkańców, świetlicę, czytelnię i bibliotekę. Kilka lat później w pomieszczeniach kotłowni zainstalował się teatr im. Stefana Żeromskiego, a potem kino Tęcza.
Wkrótce powstały także przedszkole i gimnazjum. Do 1938 r. wzniesiono 24 budynki, w których zamieszkało 5396 osób.
Poza pierwszą kolonią, zbudowaną jeszcze według starszych wzorów, nawiązujących do budownictwa willowego i dworkowego, domy projektowano w coraz bardziej popularnym stylu modernistycznym. Wśród architektów związanych z WSM najczęściej wymienia się nazwiska Heleny i Jana Syrkusów oraz Barbary i Stanisława Brukalskich, którzy zapojektowali wiele domów zarówno w przedwojennej części (w koloniach I – IX), jak też w późniejszej, powojennej (kolonie X- XIII).
Architektura i urbanistyka osiedli WSM stały na ówczesnym najwyższym europejskim poziomie. Jakość tego budownictwa można sprawdzać do dziś, gdyż – poza pierwszą kolonią – większość budynków przetrwała wydarzenia wojenne.
To właśnie w tej okolicy rozpoczęło się 1 sierpnia 1944 o godz. 13.30 Powstanie Warszawskie (w innych regionach Warszawy dopiero o 17.00). Zadecydował przypadek, żołnierze, wziąwszy broń z magazynu przy ul. Krasińskiego, natknęli się na patrol niemiecki. Doszło do wymiany ognia. Wydarzenia te zostały upamiętnione tablicą na ścianie Kotłowni WSM (róg ul. Suzina i Próchnika), choć jej tekst na tablicy nie do końca zgodny jest z faktami.
Kontynuacja budowy osiedla nastąpiła w latach powojennych. Wówczas powstały kolonie o numerach od X do XIII. W latach 1948-53 powstał Społeczny Dom Kultury, zaprojektowany przez Stanisława Brukalskiego, z dużą salą widowiskową, w której w roku 1954 rozpoczął działalność Teatr Na Żoliborzu, dzisiejszy Teatr Komedia.
autor:
Liliana Kołłątaj